maandag 21 juli 2014

Romain Gary, 100 jaar geleden geboren

De eerste associatie die ik heb met Romain Gary heeft te maken met het pseudoniem dat hij koos voor zijn roman La vie devant soi, met in de hoofdrol de onvergetelijke Simone Signoret: Emile Ajar. Een groot en ongrijpbaar auteur, die onder verschillende pseudoniemen schreef. Een in de USSR geboren man, die werd opgevoed door een grootse moeder die boven alles van Frankrijk hield én van haar zoon. Een groot schrijver moest hij worden, een oorlogsheld én ambassadeur van dat land dat ze zo bewonderde: Frankrijk. Nogal wat wensen voor een zoon die in Litouwen werd geboren en zo op het eerste gezicht geen enkel toekomstperspectief had.



Op het Gare du Nord kocht ik, wetende dat dit jaar het centenaire Romain Gary wordt gevierd, een dun boekje – precies dun genoeg om het in één reis met de Thalys Parijs-Amsterdam te kunnen lezen. Een hernieuwde kennismaking, en nu met een oudere Gary, een paar maanden voordat hij, op 2 december 1980, een eind maakte aan zijn leven. Het boekje bevat een uitgeschreven tekst van een interview dat hij gaf aan Radio-Canada. Flabbergasting. Indrukwekkend. Wat een ironische afstand, wat een fijngevoelige wijsheid, welk een humor. Een avonturier, een doerak, een militair piloot, een jongen die coûte que coûte de wensen van zijn moeder wil vervullen, die uiteindelijk, als hij haar eindelijk, aan het eind van de oorlog kan bezoeken, constateert dat ze al drie jaar dood is. Al de brieven die hij van haar ontving had ze lang voor haar dood aan een Poolse vriendin gestuurd die ze braaf iedere week op de post deed.
Le sens de ma vie heet het boekje – een aanrader, ook voor wie eigenlijk niet meer precies weet wie dat nu was en wat hij heeft geschreven. Een boekje waarin je bijna op iedere pagina een zin onderstreept, als bevatte het de ene na de andere levenswijsheid à la Montaigne. Een uitgave ook die je doet verlangen dat enorme oeuvre toch nog eens ter hand te nemen.
‘Je trouve que c’est ce que j’ai fait de plus valable dans ma vie, c’est d’introduire dans tous mes livres, dans tout ce que j’ai écrit, cette passion de la féminité soit dans son incarnation charnelle et affective de la femme, soit dans son incarnation philosophique de l’éloge et de la défense de la faiblesse, car les droits de l’homme cen n’est pas autre chose que la défense du droit à la faiblesse. Et si on me demande de dire quel a été le sens de ma vie, je répondrai toujours (..) que cela a été la parole du Christ dans ce qu’elle a de féminin, dans ce qu’elle constitue pour moi l’incarnation même de la féminité.’
Een wonderbaarlijke conclusie voor een militair, diplomaat, Hollywoodganger, journalist en schrijver die nooit op enig religieus verlangen te betrappen was in zijn leven. Maar daardoor des te intrigerender.


Romain Gary, Le sens de ma vie. Entretien. Gallimard. 101 blz. € 12,50

zaterdag 12 juli 2014

Europa gezien door schrijversogen - de waarde van kunst: Plonger van Christophe Ono-dit-Biot

Soms begin je aan een boek met hoge verwachtingen. Drie tegen een dat het tegenvalt. Het tegenovergestelde daarentegen komt regelmatig voor. Zo las ik de afgelopen tijd Plonger, de vijfde roman van Christophe Ono-dit-Biot. Ik las het omdat het boek de Grand prix de l’Académie Française had gekregen en ook voor de prix Tulipe in aanmerking kwam. Een liefdesverhaal, had ik begrepen, een relatie met een unhappy ending. Geen opmerkelijk stijl. Niet iets om eens goed voor te gaan zitten. Het bleek een boek dat ik geboeid las. Zo geboeid dat ik de auteur uitnodigde om deel te nemen aan een openbaar gesprek met een Nederlandse kunsthistorica, in het Atelier néerlandais in Parijs.



Want inderdaad, de ene helft van het boek is een liefdesverhaal. Een Franse kunstcriticus wordt, op afstend, verliefd op  een jonge Spaanse, onbekende fotografe die zich toelegt op het fotograferen van stranden. Hij schrijft een jubelend artikel en wat hij hoopte gebeurt: de fotografe neemt contact met hem op. Wat er sindsdien gebeurde lezen we in Plonger, een boek waarin de verteller, de kunstcriticus, aan zijn zoon vertelt wat voor vrouw zijn moeder was. Het boek begint met het moment waarop hem wordt medegedeeld dat zijn vrouw naakt is gevonden op een ver, Oosters strand. De speurtocht naar haar verdwijning en de puzzel die langzaam aan elkaar wordt gelegd, is uitstekend opgeschreven en bij tijd en wijle ook spannend.
Toch werd ik vooral gegrepen door de andere helft van het boek: de beschouwende kant, de kritische blik op de wereld van de moderne kunst, de scherpe schets van de galeriewereld, de ironische blik op de iconen uit de beeldende kunst van nu. Hoe staat het met de kunst van nu? Is de onderliggende vraag van het boek. Is de kunst niet net zo decadent als zo vaak wordt beweerd van ‘het oude Europa’? Is de kunst in dit deel van de wereld niet uitgeblust, energieloos en op sterven na dood? En kun je niet het beste je schouders ophalen om de hoogdravende, onbegrijpelijke discoursen over de hedendaagse kunst, die maar aan één ding refereren, namelijk aan zichzelf?
Over dit soort onderwerpen maken de verteller en zijn vrouw ruzie. Zij is kunstenares, moet niets hebben van het gezwets over kunst. In de interpretatie die haar man geeft van haar eigen werk kan ze zich volstrekt niet vinden. Weg wil ze, weg van de artificiële wereld waar het niet meer draait om de echte menselijke waarden. Wat doet een kunstwerk met je? – dat is het grootste project waar ze zich aan wijdt, waar komt de emotie vandaan bij de kijker, de museumbezoeker, de observator? Waarom word je eigenlijk gelukkig van kunst? Ook dat is een van de vragen die Ono-dit-Biot in zijn boek opwerpt.
Antwoorden geeft hij niet. Ook in de levendige discussie met kunsthistorica Caroline van Eck, die zich onder andere in haar boek Levende beelden heeft verdiept in de relatie tussen kunstwerk en kijker, kwam het niet tot eenduidige antwoorden. Maar wat telt is de reflectie over het onderwerp, de cirkelende bewegingen, de gedachtenvorming. Het maakt Plonger tot een prachtige roman over het mysterie van een verloren liefde, maar ook tot een prikkelende roman over  de betekenis van kunst in het hedendaagse Europa. Het boek verdient een Nederlandse vertaling.

Christophe Ono-dit-Biot: Plonger. Gallimard, 444 blz, € 21




dinsdag 8 juli 2014

Jérôme Ferrari wint Europese Literatuurprijs 2014


De Europese literatuurprijs 2014 is toegekend aan Franse schrijver Jérôme Ferrari en vertalers Jan Pieter van der Sterre en Reintje Ghoos voor De preek over de val van Rome. Eerder schreef ik op deze blog over het boek (zie hieronder).

De prijs bestaat uit een geldbedrag van € 10.000 voor de schrijver en € 5.000 voor de vertalers van het bekroonde boek. 

 

De Europese Literatuurprijs wordt in 2014 voor de vierde keer uitgereikt. Eerder wonnen Limonov van Emmanuel Carrère, vertaald door Katelijne de Vuyst en Katrien Vandenberghe, Alsof het voorbij is van Julian Barnes en vertaler Ronald Vlek en Drie sterke vrouwen van Marie NDiaye en vertaler Jeanne Holierhoek.

De vier andere genomineerden op de shortlist waren:

De vlucht van Jesús Carrasco, vertaald uit het Spaans door Arie van der Wal (Meulenhoff)

Fuck America van Edgar Hilsenrath, vertaald uit het Duits door Elly Schippers (Anthos)

Het reisverbod van Ismail Kadare, vertaald uit het Albanees door Roel Schuyt (Van Gennep)

Bleke Niko van Tomek Tryzna, vertaald uit het Pools door Karol Lesman (De Geus)

Op maandag 8 september zal ik Ferrari interviewen in het Maison Descartes in Amsterdam.

De Europese Literatuurprijs is een initiatief van Academisch-cultureel Centrum SPUI25, het Nederlands Letterenfonds, weekblad De Groene Amsterdammer en Athenaeum Boekhandel en wordt mede mogelijk gemaakt door het LiraFonds. Voor nadere informatie: Roos de Ridder, secretariaat Europese literatuurprijs (r.de.ridder@letterenfonds.nl


zaterdag 5 juli 2014

Over de Cultuurindex Nederland en de wetten van de Republiek der Letteren

Op uitnodiging van Vlaams-Nederlands Huis DeBuren sprak ik op 3 juli in huis Biermans-Lapotre, op de Cité universitaire in Parijs. Onderwerp van gesprek was niet alleen ‘de republiek der Letteren’ en met name de plek van de vertaling daarin, maar ook het terrein waarop de Boekmanstichting, kenniscentrum voor kunst, cultuur en beleid, haar activiteiten ontplooit.
Mijn gehoor bestond uit een groep van ongeveer 25 jonge Nederlanders en Vlamingen, een mix van journalisten, schrijvers van proza, poëzie en theater, die op uitnodiging van DeBuren twee weken in Parijs mogen doorbrengen - wat een geluksvogels. Hun achtergrond gaat van architect tot wis- en natuurkundestudent, van onderzoeksjournalist tot columnist, van classicus tot radiomaker. De verbindende factor is dat ze ‘gebeten zijn’ door schrijven, jonger dan 30 jaar en volgens deBuren interressante en getalenteerde jonge makers.


We spraken over de cultuurindex, die onlangs door de Boekmanstichting (en het Sociaal en Cultureel Planbureau) is gelanceerd, over het belang van objectieve cijfers en de noodzaak van interpretatie daarvan. Er waren vragen over de positie van de cultuur in Nederland en Vlaanderen in vergelijking met die in de rest van Europa; over de aandacht die er in die index wordt besteed aan de kunstenaars zelf; en over de trends die er uit die index af te leiden zijn.
Bij wijze van reflectie op het andere onderwerp dat aan bod zou komen, de republiek der letteren, heb ik verwezen naar cruciale studie van de Franse sociologe Pascale Casanova, La République mondiale des lettres. Het is een indrukwekkende studie die de literatuur als een economie benadert en nog steeds uitstekend aangeeft hoe de hazen lopen in de wereld van literatuur en uitgeverij.



Verder is de gedachtengang van Tim Parks in Het esperanto van de wereldliteratuur (22 januari 2011), uitgesproken ter gelegenheid van de Writers Unlimited lezing van belang. Hij verklaart de ondergeschoven positie van de vertaler, wijst op de enorme aandacht voor de VS op cultureel en vooral literair gebied en analyseert de paradox dat de auteur ernaar streeft autonoom en onafhankelijk van zijn eigen cultuur te zijn toch maar beter een ‘internationaal nationaal product’ te verkopen kan hebben, wil hij succesvol zijn.
Kijken we naar de beschikbaarheid van cijfers op het gebied van vertalingen, dan moeten we constateren dat die nauwelijks en al helemaal niet actueel beschikbaar zijn. Wie wil weten welke Nederlandse titels er de afgelopen jaren (met subsidie van het Letterenfonds) zijn vertaald, moet de jaarverslagen doorspitten. In 2010 waren dat er 24, in 2013 nog maar 8, een forse daling. Omgekeerd, voor de Franse titels die in het Nederlands verschenen, kan er gekeken worden naar de overzichten van het Centre National du Livre en van het Programme du Perron bij het Maison Descartes, maar ook dan gaat het alleen om gesubsidieerde titels. Ook hier is er sprake van een aanzienlijke daling.
Wie enig inzicht wil krijgen in trends in vertalingen wereldwijd, kan enigszins terecht bij het rapport Publishing Translations in Europe, trends 1990-2005. In 2005 verschenen er wereldwijd meer dan 100.000 titels in vertaling, waarvan 40.000 literaire. 80% van de vertalingen verschijnt in Europa. 85% van de vertaalde literatuur verschijnt in Europa. 65% van alle literaire titels zijn vertaald uit het Engels, 32% is afkomstig uit de volgende 25 talen.
In Nederland en Frankrijk wordt zo’n 70% uit het Engels vertaald. In Nederland is ongeveer 8% vertaald uit het Frans.
Kijken we naar Frankrijk dan zien we dat 65% van alle vertalingen literaire vertalingen betreft. Vertalingen uit het Nederlands zijn te verwaarlozen, ze vormen met andere minder wijdverspreide talen een rubriek ‘other’. Dit alles geldt voor de hierboven aangegeven periode, recentere gegevens heb ik niet kunnen vinden.
Interessant voor de discussie was ook het document Publishing Translations in Europe, Survey of Publishers, uit januari 2011. Hierin worden de resultaten van een enquête onder uitgevers geanalyseerd. Waarop baseert een uitgever zijn keuze? (1. Lezen van een boek in de oorspronkelijke taal. 2. Suggestie van een vertaler. 3. Persoonlijke aanbeveling 4. Vertaald stuk); Wat zijn de problemen van een uitgever bij vertaalde literatuur? En wat is eigenlijk het effect van staatsinstituten die de nationale literatuur promoten?
Het leidde tot een intensieve en interessante discussie, waaraan we eind januari graag een vervolg geven. Dan hopen wij de groep bij de Boekmanstichting te ontvangen.



Literatuur

Over de cultuurindex:
http://www.boekman.nl/cultuurindex (betalend voor niet abonnees)
Over Pascale Casanova
http://www.hup.harvard.edu/catalog.php?isbn=9780674010215
Interview met Pascale Casanova
Tim Parks

Publishing translations in Europe : trends 1990-2005 Budapest observatory
Wales : Aberystwyth University, Mercator institute for media, languages and aulture, 2011
144 p.. - (Making literature travel)

Publishing translations in Europe : survey of publishers Budapest observatory
Wales : Aberystwyth University, Mercator institute for media, languages and aulture, 2012
20 p.. - (Making literature travel)